Ở Việt Nam, buồng cau và lá trầu là những biểu tượng của hôn nhân, ăn trầu cau là thói quen khó bỏ của nhiều cư dân châu Á. Nhưng rất nhiều người không biết rằng loại trái gây nghiện này có thể mang đến nhiều tác dụng không mong muốn.

Có một loại trái nhỏ màu xanh, vừa cắn vào đã cảm thấy trời xoay đất chuyển, cổ họng như bị siết chặt, không thở nổi, tức ngực, vô cùng khó chịu, nhưng sau khi dần dần thích ứng với “hương vị” thì càng nhai càng thấy “thơm”, mà vừa nhai vừa nhổ nước, nước bọt nhổ ra sau khi ăn có màu đỏ tươi, khóe miệng và răng trông như bị chảy máu.

Mặc dù trông khó coi, ăn lâu ngày sẽ đỏ mồm, đen răng, nhưng gần 1/10 người trên thế giới vẫn mê mẩn món này, dù biết có nguy cơ ung thư miệng mà cũng không dừng lại được… Tôi tin rằng nhiều người đã đoán ra loại trái cây nhỏ màu xanh này là gì. Nó được Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) xác định là chất gây ung thư loại I – trái cau.

Kể từ khi trầu cau được công nhận là chất gây ung thư loại I, nhiều quốc gia đã thực hiện các biện pháp để giảm số lượng người nhai trầu.

Ấn Độ là nước sản xuất và tiêu thụ trầu cau lớn nhất thế giới. Trong những năm gần đây, hơn 80% các khu vực đã ban hành luật cấm tiêu thụ trầu cau. Đất nước Papua New Guinea toàn quốc trên dưới đều thích nhai trầu. Kể từ năm 2013, nước này đã ban hành luật cấm buôn bán và tiêu thụ trầu cau; Đài Loan cũng đồng dạng là nơi mà trầu cau rất phổ biến, từ năm 1997, ngày 3 tháng Chạp hàng năm được chỉ định là “Ngày Phòng trị Trầu cau”, kêu gọi người dân ngừng nhai trầu.

Ngoài ra, rất nhiều nỗ lực đã được thực hiện trên bao bì bên ngoài của trầu cau, Ấn Độ, Đài Loan và những nơi khác sẽ có hình ảnh rõ ràng về bệnh ung thư miệng được in trên đó để nhắc nhở người tiêu dùng rằng càng nhai nhiều trầu thì càng gần ung thư miệng. 

Mặc dù vậy, trên thế giới vẫn có 600-700 triệu người thường xuyên nhai trầu, vì ăn trầu rất “có hứng” nên nó đã âm thầm phát triển thành tứ đại chất gây nghiện phổ biến trên thế giới sau thuốc lá, rượu và cà phê, khiến người ta không thể không chú tâm đến tác hại của nó đối với sức khỏe.

Ăn trầu có đủ loại cách thức

Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới, tỷ lệ nhai trầu ở khu vực Tây Thái Bình Dương cao một cách đáng sợ, không có gì lạ khi đây là “quê hương” của trầu cau. Cau là một loại cây thân cao thuộc họ cọ, thân cây có thể cao tới 20 mét. Từ “tân lang” (trầu cau) bắt nguồn từ “pinang” trong tiếng Mã Lai. Nó có nguồn gốc từ Malaysia và Indonesia. Ở các khu vực nhiệt đới như Sri Lanka, Thái Lan và Ấn Độ ở châu Á, sự lưu truyền văn hóa và phạm vi phân bố của nó khá rộng rãi. Ở mỗi quốc gia lại có những phương pháp ăn trầu khác nhau.

Ví dụ, ở Thái Lan và Myanmar, người ta có phong tục bôi vôi lên lá trầu, sau đó quấn miếng trầu cau lại và nhai kỹ, có người còn cho thêm một ít thuốc lá vụn và một số hương vị gia vị khác nhau như gai, cay, ngọt, và thơm để tăng tính kích thích.

Ấn Độ cũng là một trong những quốc gia ăn trầu nhiều nhất, họ sẽ bôi vôi lên lá trầu rồi rắc các loại hương liệu, điều vị hoặc quả ngâm lên trên. Một số chủ quán sẽ đốt trầu rồi nhét vào miệng thực khách, bạn có sốc khi thấy cách ăn này không? Nhưng chủ quán nói chỉ cần tay đủ nhanh, ngọn lửa vừa vào miệng liền bị dập tắt, sẽ không bỏng miệng.

Ở Papua New Guinea, những người nhai trầu thích bẻ một mẩu hoa trầu nhỏ, nhúng vào vôi rồi cho vào miệng cùng với miếng trầu. Người ta dùng lá trầu, tại sau ở đây lại dùng hoa trầu? Hoa trầu kỳ thực chất là bông hoa của cây cái, còn lá trầu là lá của cây đực, cả hai đều thuộc họ hồ tiêu. Hoa có mùi thơm nồng của hạt tiêu, có thể làm tăng cảm giác thèm ăn, trong khi hương vị của lá trầu nhẹ và cay hơn. Ở Đài Loan cũng có cách ăn kèm với hoa như vậy.

Do phương tiện đi lại và nhiều lý do khác nên không phải ai cũng ăn được trầu tươi, có những vùng, trầu được phơi nắng cho khô, sau đó sao nhỏ thành trầu khô để tiêu dùng. Ví dụ, ở tỉnh Hồ Nam, có thói quen ăn trầu khô, và nhiều hương vị đã được đổi mới, chẳng hạn như trầu ngọc trai, trầu bạc hà, còn có loại trầu được gọi là trầu không đốt miệng, v.v.

Một bên là những người nhai trầu, một bên là WHO lo lắng. Trầu được mệnh danh là chất gây nghiện thứ tư trên thế giới không phải là không có cơ sở, vậy ma lực của nó là gì? Vì sao một phần mười dân số toàn cầu phong cuồng vì nó?

Ma lực của loại trái gây nghiện

Tất cả điều này là do chất “arecoline” trong trầu gây nghiện. “Arecoline” không chỉ có thể kích thích tiết adrenaline khiến người nhai trầu cảm thấy hưng phấn, mà còn tăng cường khả năng chịu đựng của các dây thần kinh, tức là chúng trở nên không nhạy cảm với cùng một mức độ kích thích, và phải sử dụng kích thích lớn hơn để đạt được mức độ hưng phấn ban đầu. Nó làm cho mọi người càng ngày càng nghiện và không thể dừng lại.

Để làm cho trầu sản sinh hiệu quả mạnh hơn, nhiều người chế biến trầu cho thêm một số nguyên liệu phụ, thường thấy nhất là 5 vị thuốc cổ truyền của Trung Quốc là tế tân, ma hoàng, bạc hà, cam thảo và vôi sống, sau khi ngâm trong 5 vị thuốc này, sự kích thích của miếng trầu đối với thần kinh của con người thậm chí còn lớn hơn.

Thậm chí, có người nhai còn cảm thấy chưa đủ thú vị nên hút thêm điếu thuốc, nhấp thêm ngụm rượu để tăng thêm phần kích thích, cuối cùng, dưới tác dụng đa dạng của khói thuốc và rượu, “trầu cộng khói”, “ma lực” vô biên; trầu cộng rượu, nghiện càng thêm nghiện.

Chất “arecoline” không chỉ gây nghiện mà còn là thủ phạm gây ung thư. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng những người nhai trầu có nguy cơ mắc ung thư miệng cao gấp 28 lần so với người bình thường, nếu họ hút thuốc lá, uống rượu khi nhai trầu thì tỷ lệ mắc ung thư miệng cao gấp 123 lần so với người bình thường!

Đến đây, quý vị khán giả có cùng thắc mắc với tôi không, chẳng phải trầu luôn được biết đến như một loại kẹo cao su thực vật xanh và vô hại hay sao? Nó có thể tạo thành rất nhiều nguy hại như vậy sao?

Điều gì sẽ xảy ra nếu bạn luôn nhai trầu? Đầu tiên, răng sẽ trở nên rất nhạy cảm, cay, chua, ngọt, lạnh… rất nhiều loại thức ăn sẽ không thể ăn được, ăn xong răng rất ê nhức, ngay cả chuối cũng không ăn được. Khi đó, vị giác của con người sẽ giảm dần, ăn gì cũng không thấy ngon, cuối cùng chỉ có thể kích thích vị giác bằng cách ăn nhiều trầu hơn. Hàm răng cũng bị nước trầu đỏ  nhuộm đen, khi cười lộ ra hai hàng răng đen, thật sự trông rất đáng sợ.

Nếu bạn đã nhìn thấy khuôn mặt của những người quanh năm nhai trầu, thì hầu hết khuôn mặt của họ đều rất giống nhau – huyệt thái dương phồng lên, má đặc biệt to, cơ nhai phát triển khác thường, khuôn mặt nguyên bản trái xoan thanh tú, nhai trầu nhiều đã biến thành khuôn mặt vuông vức khí phách.

Không ngoa khi nói rằng trầu cau có thể làm thay đổi diện mạo, để tôi kể cho bạn nghe một câu chuyện cười có thật. Năm 2015, “Nhật báo Quảng Đông” đưa tin, một kẻ đào phạm vì ăn trầu nhiều, miệng biến thành miệng nhỏ anh đào, khuôn mặt khác biệt khiến hắn lẩn trốn 13 năm mới bị bắt. Một người đàn ông ở Thuận Đức sau khi giết người đã bỏ trốn, trong lúc chạy trốn, anh ta vô cùng sợ hãi, suốt ngày nhai trầu để giải tỏa căng thẳng, bất ngờ phát hiện miệng mình đã nhỏ lại và khuôn mặt thì to ra. Vì vậy, anh ta đã bịa đặt danh tính của mình và trốn thoát thành công khỏi cảnh sát.

Tuy nhiên, nào là dị hình, nào là môi đỏ răng đen, nào là càng nhai càng xấu, đó chỉ là những tổn thương nhỏ nhất của ăn trầu. Ma lực của trầu còn hơn thế, ma lực lớn nhất của nó là có thể khiến con người ta trong trạng thái hưng phấn mà từng bước từng bước tiến vào vực thẳm thống khổ, cho đến khi bị chẩn đoán mắc bệnh ung thư miệng, cho đến khi bị cắt một phần lưỡi và cổ họng, cho đến khi ngay cả khuôn mặt cũng bị cắt…

Ngay từ năm 2003, Viện Nghiên cứu Ung thư Quốc tế Shiwei (IARC) đã thu thập hàng trăm báo cáo nghiên cứu về trầu từ 7 quốc gia và khu vực bao gồm Đài Loan, Ấn Độ và Pakistan, đồng thời mời 16 chuyên gia thảo luận và cuối cùng xác nhận rằng trầu được phân loại như chất gây ung thư loại 1.

Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng bất kể có hay không các phối liệu như đỏ bạch tro, bản thân việc nhai trầu có thể dẫn đến ung thư miệng. Cũng chính là nói rằng, không có bất kỳ phương pháp ăn trầu lành mạnh nào. Thường xuyên nhai trầu có thể gây xơ hóa lớp dưới niêm mạc miệng, đây là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến ung thư miệng.

“Vôi tôi” được thêm vào khi nhai trầu sẽ làm tăng đáng kể độ pH trong miệng, gây viêm, thúc đẩy quá trình oxy hóa polyphenol trong trầu và tạo ra các hợp chất oxy hoạt tính có thể thúc đẩy ung thư. Do đó, ngoài ung thư miệng, ung thư thực quản, thì ung thư gan, ung thư tuyến tụy, ung thư thanh quản và ung thư phổi cũng phổ biến ở những người ăn nhiều trầu.

Mặc dù Tổ chức Y tế Thế giới đã sớm công bố thông tin trầu gây ung thư, và các nước cũng đã có những biện pháp tích cực, nhưng ma lực của trầu vẫn chưa bị đánh bại. Bởi vì con nghiện dù có bỏ cũng rất dễ nghiện trở lại, cộng với giá rẻ của trầu và phong tục tập quán dân gian đã ăn sâu vào đời sống, nên mỗi nhân tố trong số chúng cũng đủ để trở thành chướng ngại vật trên con đường bỏ trầu.

Bỏ trầu không dễ

Để từ bỏ ăn trầu, đó là việc khá khó. Mặc dù chính phủ và ngành y tế đã nhiều lần công khai mối nguy hại sức khỏe của trầu, nhưng theo một cuộc khảo sát do Bộ Y tế Đài Loan thực hiện, tỷ lệ nhai trầu không thay đổi đáng kể trong 10 năm qua. Nhiều người bỏ trầu nhưng rồi vẫn không ngừng “quay lại”.

Có một bệnh nhân bị ung thư miệng vẫn tiếp tục nhai trầu sau khi khối ung thư đã được cắt bỏ. Lý do là vì thời gian làm việc dài, cần nâng tinh thần, nếu không nhai trầu, liền cảm thấy kỳ lạ và mệt mỏi, ban đêm không cách nào ngủ được, rối loạn giấc ngủ khiến ban ngày tinh thần càng sa sút, càng nhai trầu hăng hơn, cuối cùng trong mâu thuẫn như vậy, chứng u uất, trầm cảm và nóng nảy đều đến. Những ví dụ tương tự rất nhiều…

Một trở ngại khác của việc ăn trầu là giá của nó quá thấp, so với thuốc lá, rượu và cà phê, trầu có thể mang lại khoái cảm rẻ tiền hơn.

Trên đường phố ở trung tâm Yangon, Myanmar, một gói trầu thành phẩm nhỏ, chừng 4, 5 miếng, có giá khoảng 100 kyat, quy ra chỉ vài ngàn đồng VN. Người Miến Điện khi mua trầu, họ mua từng bịch nhỏ, để trong túi, khi ăn thì lấy ra, rất tiện lợi. Những người lái xe địa phương là khách hàng trung thành của trầu cau, họ mua 1 gói mỗi khi đợi bên đường và có thể ăn 5 hoặc 6 gói một ngày, vì nó giúp họ bảo trì hưng phấn cho một ngày làm việc.

Ngoài ra, lịch sử dược dụng lâu đời và văn hóa dân gian đan chéo phức tạp của trầu cau cũng là một nguyên nhân quan trọng khiến nhai trầu khó bỏ.

Người hiện đại thích nhai trầu, và thứ họ bị mê hoặc chính là khoái cảm. Vào thời cổ đại cách đây hàng nghìn năm, trầu không là “chất gây ung thư” trong miệng của người dân, và “ma lực” của nó đến từ giá trị dược liệu của nó.

Trầu cau là vị thuốc đầu tiên trong tứ đại nam dược của Trung Quốc, trong sách cổ Trung Quốc “Bổn thảo cương mục” có ghi: “chữa sốt rét, phòng chướng khí”; trong “Dư địa kỉ thắng” của Vương Tượng Chi cũng ghi chép: “trầu thay trà, có thể tiêu chướng”. Đặc biệt, thuyết pháp “trầu trừ chướng khí” đã được truyền tụng rộng rãi. Bởi vì ở khu vực phía nam của Trung Quốc cổ đại, chướng khí rất thịnh, người mắc chứng này sẽ không sống được lâu, nên trầu thường được dùng để loại trừ chướng khí. Đồng thời trầu còn có công hiệu tiêu tích, sát trùng, hạ khí, hành thủy, cũng có thể giúp người tiêu hóa thức ăn, xua đuổi côn trùng. Tại Hải Nam, nơi trồng trầu cau lớn nhất Trung Quốc, người dân địa phương vẫn bảo lưu tập quán ăn món súp làm từ hoa trầu để sát trùng, trừ bệnh.

Ngoài giá trị dược liệu, một số quốc gia còn ban cho trầu cau nhiều ý nghĩa văn hóa, thậm chí trở thành một bộ phận không thể thiếu trong văn hóa dân gian. Tục ăn trầu đã có lịch sử hơn 4.000 năm ở Thái Lan, Indonesia và Philippines. Từ xa xưa, ở Ấn Độ và Sri Lanka, các thành viên trong hoàng tộc đã sử dụng trầu để hơi thở thơm tho, thân thể thư thái, vì để thuận tiện có thể ăn trầu bất cứ lúc nào, quốc vương còn có một người hầu cận chuyên môn mang theo một hộp đựng trầu bên mình.

Vào thế kỷ 14 sau Công nguyên, nhà thám hiểm du lịch Ibn Battuta đã viết ra những gì ông nhìn thấy và nghe thấy ở Ấn Độ khi ông đi du lịch ở Ấn Độ: “Người Ấn Độ đánh giá rất cao miếng trầu. Nếu một người đến thăm một người bạn, được người bạn biếu năm miếng trầu, đó được coi là lễ nghi cao nhất để đối xử với bạn bè, nếu đối phương là vương tử hoặc quyền quý, biếu trầu còn tôn quý hơn nhiều so với biếu vàng biếu bạc.”

Ở Việt Nam, buồng cau và lá trầu là những tượng trưng quan trọng của tình yêu và hôn nhân.Trong tiếng Việt, từ “chuyện trầu cau” trong lịch sử đã từng đồng nghĩa với từ “hôn nhân”. “Miếng trầu mở đầu câu chuyện” là mở đầu cuộc nói chuyện giữa bố mẹ chú rể và bố mẹ cô dâu về việc cưới xin của đôi trẻ. Vì vậy, trong lễ cầu hôn của người Việt, trầu cau sẽ được sử dụng một cách trang trọng.

Ở Hồ Nam Trung Quốc, trầu cau phát triển đến ngày nay, đã không còn dùng để trừ chướng khí, trừ bệnh mà được dùng nhiều hơn như một công cụ xã giao để tiếp cận mối quan hệ giữa người với người. Khi gặp người quen phải mời trầu trước, khi nhờ vả cũng phải mời trầu, khi sếp mời làm ăn cũng phải mời trầu, cưới hỏi, ma chay cũng phải mời trầu cau… Trong mắt người dân địa phương, nếu bạn không mời trầu người khác là điều rất đáng xấu hổ. Cũng chính vì sống trong một không khí văn hóa như vậy, mà người ta không thể sống thiếu miếng trầu.

Hàng ngàn năm qua, miếng trầu nhỏ bé đã chở bao phong tục dân gian truyền thống lâu đời của con người, từ những vị thuốc có giá trị thực dụng cao đến những vật phẩm mang ý nghĩa cao đẹp. Tuy nhiên, một khi thứ gì đó bị lạm dụng quá mức và gây nghiện, nó trái lại sẽ trở thành một loại nguy hại, thực sự đáng để mọi người cảnh giác.

Hương Thảo biên dịch.